Crkve sa dva oltara u Boki – znak vjekovne vjerske tolerancije ili nešto drugo

Crkva Sv. Luke, Kotor

Međutim, ozbiljni istorijski izvori tvrde sasvim drugo, a to je da su vjekovni gospodari tih krajeva, Mlečići, primoravali pravoslavne da uz svoje oltare podižu i oltare za katoličko stanovništvo, pa čak i u slučajevima kada je u tom mjestu živjela samo jedna katolička porodica.

Dubrovačka republika je još u 14. vijeku izdala zakon „kojim se zabranjivalo u njoj živjeti hristijanima pravoslavnog vjeroispovedanija“, a to je važilo sve do pada Republike.

Nikodim Milaš navodi mletački dukal iz jula 1446. godine, kojim se kotorskom knezu naređuje da nastoji kako bi se pravoslavni sveštenici i pravoslavno stanovništvo u Boki privelo u rimokatoličku vjeru, a u maju 1445. šalje se iz Mletaka naređenje da se „oduzmu od pravoslavnih sve crkve u kotorskom okrugu i da se stave pod jurisdikciju latinskog kotorskog biskupa Bernardija“.

Tako je mletačkim vlastima u Boki naređeno da pomenutome biskupu dadu svu pomoć „da može srpsko-pravoslavne sveštenike istrijebiti i da se pravoslavni natjeraju da se odreku zemlje, vinograda i maslina, a naročito da se odreku raznih svojih crkvi i crkvica“ (Savo Nakićenović, „Boka“, 1913).

Kako je u Boki Kotorskoj bilo mnogo više pravoslavnog stanovništva no katoličkog, ne samo crkvene starješine već i obični vjernici katolici nastoje svim silama da se što više pravoslavnog stanovništva prevede u katoličku vjeru.

Georgije Nikolajević u „Srpsko-dalmatinskom magazinu za ljeto 1850“ na jednom mjestu iznosi više dokumenata iz kojih se vidi kakve je sve teškoće trpjela pravoslavna crkva u Boki za vrijeme mletačke uprave, pa uz navod iz 1605. godine kako je katolički biskup podigao rimokatoličke oltare uz pravoslavne crkve u selu Luštici i u selu Krtolama, dodaje ovo: „No, namjera je njihova bila sve naše crkve u njihove obratiti, zato su malo ne u svakoj našoj crkvi njihove oltare načinili, odašta se i danas tragovi vuku!“

Objavljujući jedan dokument o davanju miraza datiran u Risnu 5. septembra 1738. godine, na kome je jedan od svjedoka i Mitar Kulunbarić, istoričar Petar Šerović u „Glasniku“ Etnografskog muzeja u Beogradu (knjiga 24, 1961.g.), daje sledeći komentar: „Mitar Kulunbarić ili Kulumbarić potiče od plemena Kusidić iz sela Kusida u bivšem nikšićkom srezu. Ova porodica je preseila u Risan, gdje je, nastojanjem mletačkih vlasti primila katoličku vjeru i malo zatim se prozvali Kolumbarići po hrbatu (ital. Colomba), neke lađe. Pošto u Risnu u ono doba nije bilo druge katoličke porodice, to oni sami nijesu mogli da podignu crkvu, nego im je, po naredbi mletačkih vlasti, bio prigrađen mali oltar pri južnom zidu pravoslavne crkve sv. Petra i Pavla, koji je tu ostao sve do 1847, kada su pravoslavni Rišnjani podigli za risanske katolike posebnu crkvicu sv. Arhanđela.“

I posle sto godina, u Risnu je bila samo jedna porodica katoličke vjere. To navodi Vuk Karadžić, koji u opisu Boke Kotorske kaže da je ona imala oko 33.000 stanovnika, od kojih je jedna četvrtina katolika, a ostalo su pravoslavni, pa nastavlja: „Istina je da u Risnu nema do samo jedna kuća zakona rimskoga, ali je opet uz grčku crkvu s desne strane prizidan rimski oltar, u koji se drugčije ne može ući nego na crkvena vrata, i tu svake nedelje i praznika dolazi rimski pop iz Perasta, te prije grčke službe služi službu po svome zakonu. Ali je ovdje barem oltar prizidan uz crkvu i iz crkve se može zatvoriti; a u Kotoru je rimski oltar bio upravo u našoj crkvi s desne strane“, odakle je iznesen tek 1810 godine, na molbu pravoslavnih Kotorana, a po odobrenju francuskog maršala Marmona, kako se navodi u knjizi „Kovčežić za istoriju, jezik i običaje Srba sva tri zakona“ (knj.1, Beč, 1840).

Nije, dakle, potrebno pretjerivati u pitanju vjerske tolerancije u Boki Kotorskoj, jer kada bi bilo tačno da je u Boki „oduvijek vladala vjerska trpeljivost“, onda bi to bio jedinstven primjer u istoriji i tim bi Bokelji pretekli svoje suvremenike za nekoliko vjekova. Može se samo tvrditi da su u Boki bile specijalne prilike, jer se njeno stanovništvo uglavnom obnavljalo pravoslavnim stanovništvom iz susjedih crnogorskih krajeva, pa je pitanje vjerske trpeljivisti moglo s vremena na vrijeme biti nešto blaže, što je djelimično zavisilo i od vodećih ljudi u Boki Kotorskoj.

Da je bilo slučajeva vjerske netrpeljivisti ima dokaza i tokom 19. vijeka, pa i za pojedine momente iz prve polovine 20. vijeka, ali to već nije vezano za ovaj prilog o crkvama sa dva oltara.

RISTO DRAGIĆEVIĆ (1901-1980) je pripadao crnogorskoj inteligenciji koja je iza sebe ostavila djelo izuzetnih naučnih, stručnih i humanih vrijednosti, riznicu znanja na kojoj se baziraju mnoga istraživanja u oblasti političke, sociološke i kulturne istorije Crne Gore.